PRZEMYSŁ II
Przyczynek do biografiiur. 14 października 1257 roku
zm. 8 lutego 1296 roku w Rogoźnie
Książę wielkopolski, krakowski, Pomorza Gdańskiego, król Polski od 1295 roku, syn Przemysła I Wielkopolskiego i Elżbiety, córki Henryka II Pobożnego.
Przemysł II urodził się ponad cztery miesiące po śmierci ojca i wychowywał się pod opieką stryja Bolesława Pobożnego i jego żony Jolanty-Heleny. W 1273 roku uciekł z dworu gnieźnieńskiego i grożąc buntem wymógł na stryju wydzielenie mu dzielnicy poznańskiej, której był dziedzicem. Trzy lata później zawarł przymierze z Henrykiem IV Prawym, księciem wrocławskim, zobowiązując się do udzielenia mu wszelkiej pomocy. Umowa ta doprowadziła do oziębienia stosunków ze stryjem i klęski w bitwie pod Stolcem (1277 r.), kiedy to wyruszył na pomoc Henrykowi Prawemu, uwięzionemu przez Bolesława II Rogatkę.
Po śmierci Bolesława Pobożnego (1279 r.) objął rządy w całej Wielkopolsce, co miało negatywny wpływ na stosunki z jego niedawnym sojusznikiem, księciem Henrykiem. Przemysł utracił na jego rzecz część swoich ziem (ziemia rudzka, Kalisz). Sytuacja unormowała się dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XIII wieku, kiedy książę wielkopolski zawarł tajne porozumienie o wzajemnym dziedziczeniu z Henrykiem Probusem i Henrykiem I głogowskim. Najprawdopodobniej dzięki temu układowi Przemysł odzyskał wcześniej utracone ziemie – rudzką i kaliską.
Po śmierci Henryka Śląskiego Przemysł zgodnie z ostatnią wolą zmarłego otrzymał Małopolskę. Niestety, zdołał tylko opanować ziemię krakowską. We wschodniej części wspomnianej dzielnicy rządy objął Władysław Łokietek i nie zamierzał przekazać tych ziem Przemysłowi. W tej sytuacji książę wielkopolski zawarł porozumienie z królem czeskim Wacławem II na mocy którego zrzekł się swoich praw do Małopolski w zamian za wspólne działania przeciwko Łokietkowi. Opuszczając we wrześniu 1290 roku Kraków Przemysł zabrał ze sobą do Wielkopolski insygnia koronacyjne.
Już jednak w 1293 roku książę, za sprawą arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, zawarł układ z Władysławem Łokietkiem i jego bratem Kazimierzem, księciem łęczyckim, skierowany przeciwko rządom Wacława II w Małopolsce. Może to stanowić dowód, że książę wielkopolski nie wyrzekł się do końca idei opanowania tej dzielnicy.
Ważne znaczenie w rozległych planach Przemysła miał zapoczątkowany przez stryja Bolesława Pobożnego sojusz z Mściwojem II gdańskim. Doprowadził do jego zacieśnienia i zawarcia w Kępnie 15 lutego 1282 roku układu, który gwarantował mu objęcie rządów na Pomorzu Gdańskim po śmierci Mściwoja. Lata następne to wzrost rywalizacji z Brandenburgią o Pomorze Gdańskie, do której włączył się Wisław, książę Rugii. W tej sytuacji Przemysł zawarł w 1287 roku w Słupsku sojusz z Mściwojem i Bogusławem IV, księciem Pomorza Zachodniego. Próbą pozyskania Brandenburgii był ślub Przemysła z Małgorzatą, córką Albrechta III, margrabiego brandenburskiego. Poparcie jakiego księciu wielkopolskiemu udzieliło możnowładztwo i rycerstwo pomorskie, zadecydowało o tym, że przejęcie spuścizny po Mściwoju w 1294 roku odbyło się bez przeszkód ze strony Brandenburgii. Dzięki temu stał się najpotężniejszym władcą wśród Piastów. Pozwoliło mu to na podjęcie idei odbudowy uniwersalnego Królestwa Polskiego i dało podstawę do starania w Rzymie o koronę królewską. Głównym inspiratorem i orędownikiem tej idei był arcybiskup Jakub Świnka, który 26 czerwca 1295 roku osobiście koronował Przemysła II na króla Polski. Koronacja ta, mimo że terytorium, którym władał Przemysł, ograniczało się do dwóch dzielnic, odrodziła po ponad dwustu latach ideę Królestwa Polskiego, co miało doniosłe znaczenie dla przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego. Przemysł zaczął używać pieczęci majestatycznej z orłem, co Długosz podkreślił w swoich Rocznikach: On pierwszy zwrócił Polakom godła ich zwycięskie.
Przemysł był królem tylko siedem miesięcy – 8 lutego 1296 roku został zamordowany w Rogoźnie za sprawą margrabiów brandenburskich, prawdopodobnie nie bez udziału opozycji spośród miejscowego możnowładztwa. Znalazł się w Rogoźnie na zapustach, a intencją Brandenburczyków było uprowadzenie króla i wymuszenie ustępstw na rzecz Marchii Brandenburskiej na Pomorzu Gdańskim. Podczas porwania król został ciężko ranny i gdy okazało się, że ucieczka z nim jest niemożliwa, został przez porywaczy dobity. Pochowano go w katedrze poznańskiej obok jego drugiej żony Ryksy.
W polityce wewnętrznej kontynuował poczynania swoich poprzedników, opierając się w dużej mierze na Kościele, nie można jednak twierdzić, że był tylko narzędziem w ręku arcybiskupa Jakuba Świnki. Nie zawsze dobrze układała się współpraca z możnowładztwem. W 1284 roku udało mu się opanować tendencje odśrodkowe w Wielkopolsce przez uwięzienie przywódców stronnictwa prośląskiego z rodu Zarembów. Dużego poparcia udzielał rycerstwu i miastom. Szczególnymi względami cieszył się Poznań, który według jego zamiarów miał być grodem centralnym, o czym świadczy szeroko zakrojony program rozbudowy zamku poznańskiego.
Był trzykrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Ludgarda, córka Henryka I Pielgrzyma, księcia meklemburskiego, która zmarła w niejasnych okolicznościach w 1283 roku. (w źródłach spotyka się informacje, że została zamordowana z rozkazu męża). W 1285 roku poślubił Ryksę, córkę Waldemara, zdetronizowanego króla szwedzkiego. Małżeństwo to było bardzo udane. Ryksa zmarła między 1289 a 1292 rokiem i została pochowana w katedrze gnieźnieńskiej. Z tego związku urodziła się w 1288 roku córka Ryksa. Ostatnią żoną była Małgorzata, córka margrabiego brandenburskiego Albrechta III. Ślub odbył się przed 23 kwietnia 1293 roku. Było to małżeństwo bezdzietne.
Oceny Przemysła II w literaturze historycznej są skrajne, a zdeterminowały je dwa wydarzenia: niewyjaśniona śmierć jego żony Ludgardy i zabójstwo w Rogoźnie. Jedni odmawiają mu wszelkich zasług i rysują jego osobę i charakter w czarnych barwach. Za to Jan Długosz pisał, że łatwo zyskiwał sobie życzliwość tak panów jak ludu, przewyższał innych pobożnością, nieskazitelnymi obyczajami, uczciwością, sprawiedliwością i prawdziwą łagodnością. Sprzyjający mu historycy podkreślają jego ambicję, zmysł polityczny, cierpliwość w dochodzeniu do celu, połączoną z uporem w realizacji zamierzeń.
Literatura: B. Nowacki, Przemysł II, książę wielkopolski, król Polski 1257-1296, Poznań 1995.